अपाङ्गतालाई नेपाल सरकारले दस प्रकारमा विभाजन गरेको छ, तीमध्ये दृष्टिविहीनता एक हो । यसभित्र पनि विभिन्न समूह र उपसमूह छन् । सामान्यतया नेपालमा दृष्टिविहीनहरूलाई तीन प्रकारमा विभाजन गरिएको छ ।
पहिलो, पूर्ण दृष्टिविहीन जसले बत्ती बलेको समेत देख्दैन । अर्थात्, उज्यालो–अँध्यारो पनि छुट्याउन नसक्ने व्यक्तिहरू यस वर्गमा पर्छन् । दोस्रो थरीले बत्ती बलेको मात्र देख्न सक्छन्, तर उनीहरूलाई पनि पूर्ण दृष्टिविहीनलाई जस्तै सहयोगी आवश्यक पर्छ । तेस्रो न्यून दृष्टियुक्त वर्ग, जसमा धेरै व्यक्ति पर्छन् । यस वर्गका दृष्टिविहीनहरूको प्रकृति एकअर्कासँग पटक्कै मिल्दैन, बाहिरबाट हेर्दा उस्तैउस्तै देखिए पनि ।
दृष्टिविहीनहरूको अत्यावश्यक साधन हो— सेतो छडी । दृष्टिविहीनहरूको जीवनलाई पूर्णता दिन र स्वतन्त्रताको प्राप्तिका निम्ति सेतो छडीको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । सेतो छडीले उनीहरूलाई स्वतन्त्र र सुरक्षित रूपमा आवागमनका लागि सहयोग गर्छ । जो व्यक्ति पूर्ण दृष्टिविहीन छन् उनीहरूलाई निर्वाध रूपमा सेतो छडी आवश्यक पर्छ ।
बत्ती बलेको मात्र देख्नेहरूले आफ्ना लागि तोकिएको मापदण्डका आधारमा बनाइएको सेतो छडी प्रयोग गर्नुपर्छ । फरक–फरक प्रकृतिको दृष्टिक्षमता हुने न्यून दृष्टियुक्तहरूका लागि पनि सेतो छडी उत्तिकै उपयुक्त हुन्छ । सेतो छडी लिएर यात्रा गर्ने व्यक्तिहरूप्रति समाजले अपमानजनक व्यवहार गर्न छाड्नुपर्छ । त्यस्ता व्यक्तिहरूप्रति हाम्रोजस्तो समाजको दृष्टिकोण सकारात्मक नभएको हुनाले नै गत शुक्तबार विश्व सेतो छडी सुरक्षा दिवस मनाइएको हो ।
बाहिरबाट अरूले हेर्दा कुनै पनि कमजोरी नभएको जस्तो देखिने व्यक्ति न्यून दृष्टियुक्त छ भने उसले सेतो छडी प्रयोग नगर्नु निकै जोखिम र हानिकारक हुन्छ । अरूले उसलाई देख्ने मानिसका रूपमा लिए पनि उसले सबै काम गर्न सक्दैन । यही कारण उसले समाजमा अनेक दुःख पाउनुपर्छ । धेरैले यस्ता व्यक्तिहरूलाई सामान्य रूपमा व्यवहार गर्दा उनीहरू मर्कामा परेका हुन्छन् । उनीहरूलाई दृष्टिविहीनहरूले पाउने सुविधाहरूसमेतबाट वञ्चित गरिएको हुन्छ । पूर्ण दृष्टिविहीन व्यक्तिहरूले पनि उनीहरूको मर्का बुझ्न सकिरहेका
हुँदैनन् । पूर्ण दृष्टिविहीनहरूले न्यून दृष्टियुक्तहरूलाई देख्ने व्यक्तिका रूपमा लिई उनीहरूका समस्यालाई खासै महत्त्व नदिने गरेका हुन्छन् । देख्ने मानिसले पनि उनीहरूको सीमा बुझ्न सकिरहेका हुँदैनन् । उनीहरूको वास्तविक पहिचान नभएकैले यो सब भएको हो । यस्ता न्यून दृष्टियुक्तहरू आफ्नै कारणले मर्कामा परेका छन् । कतिपयले आफूलाई नदेख्ने व्यक्तिका रूपमा चिनाउन पनि नरुचाएको देखिन्छ । आफूमा रहेको कमजोरी ढाक्न खोज्नु एउटा कुरा हो तर यो ढाक्न नसकिने वास्तविकता हो । यो यथार्थलाई आत्मसात् नगर्दा उनीहरूलाई नै धेरै हानि भैरहेको हुन्छ ।
संसारमा सबै नदेख्ने व्यक्तिहरूको पहिचानका रूपमा सेतो छडीलाई लिइन्छ । सेतो छडीका माध्यमबाट पूर्ण दृष्टिविहीनहरूले सजिलै आफ्नो पहिचान दर्शाइरहेका हुन्छन् भने न्यून दृष्टियुक्तहरूलाई त्यस रूपमा चिनिएको हुँदैन । त्यहीकारण उनीहरूले हरेक ठाउँमा जोखिम मोलिरहनुपरेको हुन्छ । उदाहरणका लागि, हातमा सेतो छडी लिएर हिँडेको व्यक्ति रहेछ भने बाटो काट्ने समयमा उसले कुनै अवरोध व्यहोर्नुपरेको हुँदैन । तर न्यून दृष्टियुक्त व्यक्ति जसले पूर्ण रूपमा देख्न सक्दैन र हातमा सेतो छडी पनि छैन भने उसलाई विशेष गरी बाटोमा गरिने व्यवहार सामान्य मानिसलाई जस्तै हुन्छ । तर उसले सामान्य मानिसले जस्तो देखेर कुनै कुरा पहिचान गर्न सकेको हुँदैन । त्यसैले सबैखाले दृष्टिविहीनहरूले अनिवार्य रूपमा आफूलाई तोकिएको अवस्थाको सेतो छडी लिएर हिँड्ने गरेमा मात्र जीवन सुरक्षित हुन सक्छ ।
विशेषगरी भीडभाडमा न्यून दृष्टियुक्त व्यक्तिहरूलाई पर्ने समस्या कम गर्न सेतो छडीले मद्दत पुर्याउन सक्छ । हातमा सेतो छडी भएको व्यक्तिलाई आम मानिसले पहिचान गरी तदनुरूप व्यवहार गर्न सक्छन् । गाडीहरूले पनि सोही किसिमले व्यवस्थापन गर्न सक्छन् । विभिन्न सरकारी तथा अन्य निकायबाट प्रदान हुने कतिपय सेवाहरू पनि उनीहरूले पाउन सक्छन् । व्यक्तिसँग परिचयपत्र त होला तर त्यो औपचारिक रूपमा देखाए पछि मात्र थाहा हुन्छ । यदि हातमा सेतो छडी लिएर हिँड्नेको सीमाबारे सर्वसाधारण पनि जानकार हुन्छन् । त्यसैले दृष्टिमा केही कमी छ भने वा सामान्य अवस्था छैन भने निर्विवाद रूपमा जोकोहीले सेतो छडीको प्रयोग गरेर सम्भावित खतराबाट बच्नुपर्छ ।
अब पनि मानव विविधतायुक्त न्यून दृष्टियुक्ततालाई लुकाउन खोजियो भने हाम्रो जीवन झन्झन् जोखिम र खतरामा पर्दै जानेछ । भावनामा बगेर गरिने कुनै पनि व्यवहारले समस्या पहिचान गराउन सकेको हुँदैन । त्यसैले हरेक न्यून दृष्टियुक्त व्यक्तिहरूले आफूमा रहेको न्यून दृष्टियुक्ततालाई मानव विविधताका रूपमा लिएर त्यसबाट उत्पन्न हुने अवरोध कसरी कति कम गर्न सकिन्छ सोबारेमा सचेत हुन जरुरी छ ।
नदेख्ने समस्या हुनु व्यक्तिको दोष होइन, तर त्यसलाई लुकाउन खोजियो र त्यसबाट कुनै जोखिम उत्पन्न भयो भने त्यसको जवाफदेही आफैंमा आउँछ । जोसुकैले पनि अपाङ्गतालाई मानव विविधताको एक रूपमा स्वीकार गरी कमजोरीबाट उत्पन्न हुने अवरोध कम गर्न अपनाउनुपर्ने सबै उपाय अवलम्बन गर्नतर्फ लाग्नुपर्छ । यसबारेमा आफूमा रहेको कमजोरीलाई कुण्ठाका रूपमा बढ्न दिनु हुँदैन ।
कान्तिपुर दैनिक मा प्रकाशित